قبل از پرداختن به خطبه فدک لازم است ابتدا معنای لغوی و اصطلاحی خطبه بیان گردد. «خطاب» درلغت به معنای رد و بدل کردن کلام به غیر برای فهماندن است که از بزرگترین ابزار سیاسی، دینی و علمی و واسطه ای برای تاثیر در عقل ها و قلب های مردم به شمار می رود (بستانی، بی تا: 408). «خطب» عنوانی کلی برای شماری از کتاب های تالیف شده توسط دانشمندان، راویان و علمای شیعه در موضوعات مختلف مانند سخنان ائمه اطهار (علیهم السلام) است (حاج سید جوادی،1378: 168). «خطابه» هم فن، صناعت و گفتاری هیجان انگیز است که برای اقناع مردم و تصدیق کلام به کار گرفته می شود (سپهر خراسانی،1379: 2). «خطیب» هم کسی است که خطابه می گوید(وحدی ، بی تا:707).
خطبه در لغت به معنای سخنوری، سخنرانی و نطق کردن است (معین،1387: 449)و یکی از مصادر «خطب یخطب خطبة و خطبا و خطابة» به معنای وعظ و خواندن خطبه برای حاضران است(شکری فرحات، 1422: 162) همچنین کلامی است که در ستایش خدا، نعت نبی و موعظه خلق گفته می شود. در اصطلاح هم به کلمات و جملات نثری که سخنور در برابر جمعی از مردم با آن ها سخن گوید خطبه گویند.(حاج سید جوادی،1378: 168) در عرف مردم نیز به هر سخنرانی که میان جمعی از مردمان به سخن گفتن بپردازد خطیب و سخنران گفته می شود. خطبه با توجه به مضامینی که دارد دارای اقسامی است از جمله خطبه های سیاسی، نظامی، دینی که هر کدام با هدفی بیان می شوند.
در اهمیت و جایگاه خطبه می توان گفت که خطبه و خطابه به عنوان ابزاری برای اقناع مردم و آشنا کردن آنان با حقیقت ها به کار می رود و سبب هدایت انسان ها به سوی خیر و صلاح و سداد و همه ارزش ها می شود، تشویق انسان ها به اندیشیدن و به کارگیری عقل ، بازداشتن آن ها از اندیشه های منفی ، ارتکاب اعمال و ورود به مسیرهائی که منتهی به ظلم و تباهی و نابودی می شود نیز از فایده های ایراد خطبه اند. از آنجا که شرع اسلام، دینی بر پایه ابلاغ پیام خداوند به مردم و ارشاد و هدایت آنان به سوی صلاح و رستگاری است خطبه نیز از جایگاه و ارزش والایی برخوردار است تا جایی که بنا به روایات و سخنان بزرگان اسلام، قدرت مسلمان بر ایراد خطابه در جمع مردمان و خطیب بودن ازصفات پسندیده و ارزش های والا به شمار آمده و ناتوانی مسلمان از ایراد خطبه نقص شمرده می شد.علاوه بر قدرت خطابه، فصاحت و زیبایی سخن خطیب هم از امتیازات محسوب می شده و بنا بر اجماع، حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فصیح ترین گویندگان بوده و بعد حضرت امیر المومنین (علیه السلام) نامورترین سخنران در تاریخ عرب و اسلام به شمار می رود. فرزندان این بزرگوار هم همگی از خطبای بی نظیر بودند که خطبه امام حسین (علیه السلام) در کربلا و خطبه حضرت زین العابدین (علیه السلام) در مسجد جامع دمشق از آن گونه اند. این مهارت و توانایی ویژه مردان خاندان اهل بیت نبوده و زنان این خاندان نیزدر مواقع ضرورت، توانایی ایراد سخن میان مردم را به گونه ای داشته اند که حیرت و تعجب همگان را بر می انگیخته اند. نمونه آشکار این زنان حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است که پس از مدت کوتاهی از درگذشت پدر، برای احقاق حق خود و همسرش خطبه بسیار بلیغ و شیوایی را در حضور تمامی صحابه و خلیفه اول در مسجد النبی ایراد فرمودند.خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) از خطبه های مشهور و مورد استناد و استدلال شیعه در مباحث امامت و فدک است. حضرت بعد از اطلاع یافتن ازغصب فدک و اخراج کارگزارانش توسط ابوبکر و عمربه پا خاست و با حجاب کامل همراه زنان بنی هاشم به مسجد رفت و پشت پرده ای قرار گرفت و این خطبه را ایراد فرمود. (حاج سید جوادی،1378: 175-168)
این خطبه آتشین که به خطبه «لَمّه» و «فدکیه» نیز مشهور است را جمع بسیاری از علمای عامه و خاصه در آثار خود روایت کرده اند از جمله ابن طیفور در «بلاغات النساء»، مسعودی در «مروج الذهب»، ابن الاثیر در «النهایة»، ابی الحدید در «شرح نهج البلاغه» و محمدباقرمجلسی در «بحارالانوار». (همان: 175)
محتوای خطبه
خطبه فدک در چهار فصل و یک مقدمه ایراد شده است. خداشناسی، نبوت عامه و خاصه و مهمترین پایه های اعتقادی در مقدمه آن بیان شده است.مقدمه ای که مطلع خطبه است و با بیانی شیوا و رسا و در اسلوبی فاخر و محکم و موسیقی ای دلنشین ارائه شده است.(مقدم متقی،1391: 207) فصل اول به فلسفه احکام و عمق مسائل و دستورات اسلام و تاکید نسبت به آن ها پرداخته است، فصل دوم در تبیین تاریخ اسلام و شیوه های تبلیغی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و مواضع شجاعانه پسرعمویش حضرت علی (علیه السلام) و اشاره ای به وضع مردم در زمان جاهلیت و تاثیر حیاتی ظهور آیین مقدس اسلام است. اظهار شکایت از حق ناشناسی مردم و ستمکاری منافقان نسبت به حضرت زهرا (سلام الله علیها) و خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و غصب فدک و مناظره قوی و استدلال محکم به آیات قرآن و مبانی عقلی و شرعی در فصل سوم آمده و استبداد از گروه انصار و یاران راستین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و هشدار به آنان که هر گاه در یاری حق کوتاهی کنند به عذاب الهی دچار خواهند گشت فصل چهارم را تشکیل داده است.(حاج سید جوادی،1378: 175)
منابع
شکری فرحات، یوسف (1422). معجم الطلاب. مکتبة السلام: الدار البیضاء
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (1379). زندگانی حضرت زهرا سلام الله علیها(ترجمه ج43 بحارالانوار). ترجمه محمد روحانی علی آبادی، تهران: انتشارات مهام
————————(1377). زندگانی حضرت زهرا سلام الله علیها( ترجمه ج 43 بحار الانوار). ترجمه محمد جواد نجفی، تهران: اسلامیه
مسجد جامعی، احمد(1383). «جایگاه علمی حضرت زهرا(سلام الله علیها)». فصلنامه بینات، سال یازدهم، شماره 42: 110-106
مطهری، مرتضی (1376). سیری در نهج البلاغه. تهران: صدرا
معین، محمد (1387). فرهنگ معین. تهران: نهال نویدان.
مقدم متقی، امیر (1391). «بررسی خطبه فاطمیه بر پایه زیبایی شناسی». فصلنامه لسان مبین(پژوهش ادب عربی)، سال چهارم، دوره جدید، شماره نهم: صص 227-201
البستانی (بی تا). دائرة المعارف. ج7، بیروت: دارالمعرفة
جاهمی، آمنه(2011). آلیات الانسجام النصی فی خطب مختارة من مستدرک نهج البلاغة للهادی کاشف الغطاء. لنیل شهادة الماجستیر، الجمهوریة الجزائریة الدیمقراطیة الشعبیة: جامعة باجی مختار
طبرسی، احمدبن علی (1403). الاحتجاج علی اهل اللجاج. مشهد: نشر مرتضی، چ 1
عرباوی، محمد (2011). دور الروابط فی اتساق و انسجام الحدیث القدسی دراسة تطبیقیة فی صحیح الاحادیث القدسیة للشیخ مصطفی العدوی. لنیل شهادة الماجستیر، الجمهوریة الجزائریة الدیمقراطیة الشعبیة: جامعة الحاج لخضر
وحدی، محمد فرید(بی تا). دائرةالمعارف القرن. ج3، لبنان، بیروت: دارالمعرفة